Meningococcal Disease - know the symptoms - Māori version - HE2396
Te Tahumaero Kiriuhi Kakā Me mōhio ki ngā tohumate. Information about the symptoms of meningococcal disease and what to do if someone has them. Seek medical advice quickly.
The full resource:
Kaua e tatari - me kōrero ki tō tākuta, nēhi rānei
Te tahumaero kiriuhi kakā
Pupū ai te tahumaero kiriuhi kakā i tētahi kitakita, ā, tērā pea e rua atu anō ngā mate nui ka pā mai i tēnei:
- Kiriuhi ua kakā (he mate kei ngā kiriuhi roro)
- Septicaemia (toto tāoke)
Nui atu ngā tāngata e mate ana i te septicaemia tēnā i te kiriuhi ua kakā.
He maha nga momo kitakita kiriuhi kakā rerekē, tae atu ki te A, B, C, Y me te W-135. Ko te nuinga o ngā mate i Aotearoa ka pupū ake i ngā rōpū B me te C.
Tere tonu te tīmata o te mate kiriuhi kakā - i roto i ētahi haora noa iho.
Te mate
I ētahi wā ka pā mai te mate i roto i te kotahi rā, rua rā rānei, i ētahi wā ka pāngia rānei i roto i ētahi haora. Ka taea e ngā rongoā paturopi te patu, engari me wawe tonu te maimoa. I te tīmatanga o te mate, he rite te tahumaero kiriuhi kakā ki te rewharewha, te whurū rānei, engari ka tere kino haere. I etahi wā ka āhua māuiui te tangata, kātahi ka pai haere, ā, mea rawa ake kua tino pāngia kinotia e te mate.
Kāore e taea te maimoa i te tahu kiriuhi kakā i te kāinga – me mātua rapu wawe i te āwhina hauora.
He rite tonu ngā tohumate o te tahumaero kiriuhi kākā ki ētahi mate iti nei e ora noa iho nei koe. Kāore e taea te maimoa i te tahu kiriuhi kakā i te kāinga – me mātua rapu wawe i te āwhina hauora.
Mēnā kei te māharahara koe kua pā mai pea te mate kiriuhi kakā ki tētahi me waea koe ki tō Tākuta, Healthline (0800 611 116), i te pokapū ahiahi rānei ka whakarite kia tirohia wawetia ia. Ki te kore e uru ki te kite i te Tākuta, me haere tonu atu ki te Wāhanga Matewhawhati o tō hōhipera.
Mēnā he matua, kaitiaki rānei koe me whai tonu koe i tāu e whakaaro ana – ko koe tonu te tangata ka mōhio mēnā kei te kaha kē atu te mate o tō tamaiti, ā, me te tere heke haere hoki. Ki te kore e taea e koe ētahi āwhina ahakoa pēhea, me waea koe ki 111 mō tētahi waka tūroro.
Ko wai te hunga mōrearea ake?
Ka pā mai te tahumaero kiriuhi kakā ki ngā tāngata katoa. Engari, he nui te mōrearea ki ngā pēpi, ngā tamariki i raro i te 5 tau, ngā taiohi me ngā rangatahi e noho ana i ngā whare kāreti, wharenoho rānei, ā, me wero ki te kano ārai mate. Ka pā mai ki te tangata i ngā wā katoa o te tau, engari kaha ake te pā mai i te takurua me te kōanga.
Ko te hunga tino mōrearea rawa ko ngā pēpi i raro i te kotahi tau, ngā tamariki Māori me ērā o Te Moana-nui-a-Kiwa i raro i te rima tau. Ka piki anō te mōrearea ki tēnei tahumaero mēnā ka whai pānga te tangata ki te auahi tūpeka, ka noho i rō whare kōpāpā, ka pāngia rānei e tētahi mate pēnei i te rewharewha.
Mā ngā mahi māmā pēnei i te uhi i tō ihu, waha rānei ina matihe, maremare rānei koe … ka taea te whakaiti i te urutā o te kitakita.
Te ārai
He rite tonu te urutā o te tahumaero kiriuhi kakā ki te whurū – mā te maremare me te matihe.
I te nuinga o te wā noho ai te kitakita i te wāhanga o muri o ngā ihu me ngā korokoro o ngā tāngata hauora, ā, kāore e whiti ki ētahi atu. Kāore e roa te ora o te kitakita i waho o te tinana, nō reira he uaua tonu te whakawhiti i te mate i waenga tāngata. Ko te tikanga, ka urutā te tahumaero i waenga i te hunga noho tahi i roto i te whare kotahi, e piri tata ana rānei ki tētahi atu.
Mā ngā mahi māmā pēnei i te uhi i tō ihu, waha rānei ina matihe, maremare rānei koe, te horoi me te whakamaroke i ō ringa, ka taea te whakaiti i te urutā o te kitakita.
Ngā Tohu me ngā Tohumate
Kāore pea e puta ake ngā tohumate o te tahumaero kiriuhi kakā i te wā kotahi. Kitea noatia ai ētahi tohumate, pēnei i te kirikā. Me wawe tonu te tiki āwhina mēnā ka kitea e koe ētahi o ēnei tohu e whai ake. Waea ki tō Tākuta, Healthline (0800 611 116), i te pokapū ahiahi rānei. Ki te kore koe e uru ki te kite i te Tākuta, me heri tonu atu e koe tō tamaiti ki te Wāhanga Matewhawhati o tō hōhipera, waea 111 rānei.
He maha ngā tohu whānui o te tahumaero kiriuhi kakā. Arā, ko te:
- kirikā nui
- anini māhunga
- rangirua
- hiamoe
- mamae ki ngā hono me ngā uaua.
Arā anō ētahi atu tohumate whāiti pēnei i te:
- kōpukupuku
- kakī mārōrō
- pare i te rama
- ruaki
- tangi
- pare i te kai (ngā pēpi).
Tērā pea kei te kōangiangi ngā ringa me ngā waewae o ngā pēpi, kei te purepure rānei te tinana me te pare atu i te kai. Ka pā mai pea ki ngā pākeke te hiamoe, te rangirua, ka rerekē rānei te o ngā whanonga, ka mauri moe rānei.
He tohu kino tētahi kōpukupuku papata, marū mawera-poroporo, ā, kāore e ūkuia ina pēhia e koe ki tētahi karāhe. Me wawe tonu te waea mō tētahi waka tūroro, ki te puta ake tētahi kōpukupuku pēnei ki tētahi tamaiti, tangata rānei. Ka pā mai te kōpukupuku ki tētahi wāhi o te tinana, engari kaua e tatari kia pā mai i mua i te rapu āwhina hauora. Ko te hautoru pea o ngā tāngata e pāngia e te tahumaero kiriuhi kakā kāore e whai kōkupukupu.
Me Kakama
Ki te pāngia koe, tētahi tangata rānei o tō whare ki tētahi, ētahi rānei o ngā tohumate e rārangitia ana i te whārangi o mua ake, me wawe tonu te takatū.
- Me wawe tonu te waea ki te tākuta, pokapū hauora, pokapū hauora ahiahi, Healthline rānei (0800 611 116) – ahakoa i te rā, i te pō rānei.
- Kōrerohia atu he aha ngā tohumate.
- Ki tōu whakaaro ko te tahumaero kiriuhi kakā pea te mate, kaua e takaroa. Me wawe te whakarite kia tirohia te tūroro.
- Ahakoa kua tirohia te tangata e tētahi tākuta, me mātirotiro haere tonu.
- Ki te hē haere ia me hoki tonu ki te tākuta, te hōhipera rānei.
- Kaua ia e whakarērea ko ia anake.
- Mēnā he whawhati tata waea ki 111 ka tono mō tētahi waka tūroro.
He mea nui tonu kia mōhio koe ki ngā tohu me ngā tohumate o te tahumaero kiriuhi kakā, ā, ka wawe te rapu tohutohu hauora ki te māharahara koe.
Te whakatō kano ārai i te tahumaero kiriuhi kirikakā
E wātea ana ngā kano ārai mate mō te tahumaero kiriuhi kakā engari me utu koe. Me kōrero koe ki tō tākuta, nēhi rānei mō ngā kano ārai e wātea ana me ngā utu mō te wero kano ārai mate.
Kāore e āraitia e ngā kano ārai mate ngā momo tahumaero kiriuhi kakā katoa – ko te momo A, C, Y me te W-135 anake. Kāore he kano ārai mate mō kiriuhi kakā B i tēnei.
Kāore e tino roa mahi o ngā kano ārai mate katoa. Ahakoa koe i whakatō kano ārai mate, tō tamaiti rānei i mua, kua kore pea koe e āraitia ināianei.
Ahakoa i whakatō kano ārai mate ki tō tamaiti ki te kano ārai mate kiriuhi kakā B i waenga i ngā tau 2004 me te 2008, ko te āhua nei kua kore pea te kaha o tana ārai i te rōpū tahumaero kiriuhi kakā B, ā, kāore hoki i te āraitia mai i ētahi atu o ngā momo.
Mō ētahi atu mōhiohio mō te wero kano ārai mate kiriuhi kakā:
WAEA KI 0800 IMMUNE (0800 466 863)
Tirohia rānei ēnei paetukutuku e whai ake:
Ki hea tiki kōrero tohutohu mō te tahumaero kiriuhi kakā
Mēnā e hiahia mōhiohio atu anō koe mō te tahumaero kiriuhi kakā me kōrero koe ki tō tākuta, nēhi, pokapū hauora, whakapā rānei ki tō ratonga hauora tūmatanui.
Mō ētahi atu kōrero tohutohu i waho i ngā haora mahi (ratonga 24 haora) waea ki Healthline (0800 611 116).